ایرانیان جهان - صفحه اقتصاد - در سال 1404 شاهد ادامه ناترازی در حوزه‌های برق، گاز، بنزین و گازوئیل هستیم. کارشناسان از جمله استاد دانشگاه صنعتی شریف تأکید دارند که مشکل اصلی نه در تولید بلکه در مصرف انرژی نهفته است. در این خبر به بررسی دقیق آمارها، روندهای جهانی و پیامدهای اقتصادی می‌پردازیم.
در سال 1404، کشور ما با چالش‌های جدی در حوزه‌های انرژی دست و پنجه نرم می‌کند.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
ناترازی برق، گاز، بنزین و گازوئیل همچنان ادامه دارد و تحلیل‌های کارشناسان به وضوح نشان می‌دهد که مشکل اصلی از مصرف بی‌رویه و ناکارآمد است.
استاد دانشگاه صنعتی شریف در گفت‌وگویی توضیح دادند که علیرغم داشتن تولید‌های چشمگیر در زمینه نفت، گاز و برق، تمرکز بر تولید منجر به نادیده گرفتن مصرف بهینه شده است.
ایشان اظهار داشتند که ادامه این روند می‌تواند در سال آینده کشور را در معرض ناترازی‌های چشمگیری قرار دهد. به گزارش ایشان، ناترازی در حوزه گاز به میزان سی و سه درصد ، در برق سی و پنج درصد ، در بنزین بیست درصد و در گازوئیل پنج درصد خواهد بود.
بررسی آمار تولید و مصرف انرژی در ایران

با نگاهی دقیق‌تر به آمار موجود، ایران در زمینه تولید نفت و گاز به رتبه‌های بالایی دست یافته است. کشور ما با تولید 4.25 میلیون بشکه نفت و میعانات گازی در روز، در رتبه پنجم جهان قرار دارد. همچنین در سال 2023 میلادی ، با تولید 252 میلیارد متر مکعب گاز پس از کشورهایی مانند آمریکا و روسیه، جایگاه سوم را کسب کرده است.
در مجموع، تولید معادل 8.5 تا 9 میلیون بشکه نفت خام در روز ایران را در رتبه چهارم قرار داده است. در مقابل، کشورهای آمریکا، روسیه و عربستان سعودی با تولید 30.6، 20.5 و 11.6 میلیون بشکه به ترتیب، جایگاه‌های نخست تا سوم را در این عرصه به خود اختصاص داده‌اند.
در بخش انرژی الکتریکی نیز ایران با تولید سالانه 380 میلیارد کیلووات ساعت در رتبه یازدهم جهان قرار دارد. اگرچه این آمار امیدوارکننده به نظر می‌رسد، اما مصرف بی‌رویه در کشور باعث شده که مشکلاتی جدی در مدیریت انرژی به وجود آید.
مصرف سالیانه کشور شامل 650 میلیون بشکه فراورده نفتی ، 250 میلیارد متر مکعب گاز و 380 میلیارد کیلووات ساعت برق به ارزش تقریبی 180 میلیارد دلار است. نکته قابل توجه این است که ارزش انرژی مصرفی در کشور بین 40 تا 50 درصد از تولید ناخالص داخلی را شامل می‌شود که نشان‌دهنده شدت مصرف انرژی و عدم بهره‌وری صحیح است.
ناترازی مصرفی؛ بحران پنهان پشت آمارهای تولید استاد دانشگاه صنعتی شریف با تأکید بر این نکته بیان کردند که مشکل اصلی در سیستم انرژی کشور، مصرف بی‌رویه است. ایشان توضیح دادند که در تمام این سال‌ها تمرکز به تولید انرژی معطوف بوده و نکات مرتبط با کاهش مصرف و مدیریت بهینه منابع نادیده گرفته شده‌اند. اگر روند مصرف کنونی ادامه یابد، در سال آینده با ناترازی‌های قابل توجهی در حوزه‌های مختلف مواجه خواهیم شد:
-ناترازی در گاز: سی و سه درصد
-ناترازی در برق: سی و پنج درصد
-ناترازی در بنزین: بیست درصد
-ناترازی در گازوئیل: پنج درصد
این آمارها نشان‌دهنده بحران مصرف انرژی در کشور هستند و نیاز به بازنگری اساسی در سیاست‌های مصرفی و تولیدی کشور را به شدت مطرح می‌کنند.
تحلیل بین‌المللی: موقعیت ایران در مقایسه با جهان در مقایسه با سایر کشورها، ایران با وجود داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز، سهم کمی در اقتصاد جهانی دارد. طبق آمارها، سهم ایران از اقتصاد جهانی تنها 0.42 درصد و از تجارت جهانی فقط 0.24 درصد است.
در همین راستا، در 7 ماه اول سال جاری ، تراز تجاری بدون نفت کشور به میزان 7 میلیارد دلار منفی بوده و صادرات نفت و میعانات در این بازه زمانی به میزان 27 میلیارد دلار به ثبت رسیده است که وابستگی شدید اقتصاد ملی به صادرات نفت را نشان می‌دهد. در نیمه اول دسامبر 2024 نیز کاهش صادرات نفت از 1.7 میلیون بشکه در روز به 1.2 میلیون بشکه نسبت به سال قبل به چشم می‌خورد.
با وجود داشتن رتبه دوم در ذخایر گاز، رتبه چهارم در نفت و رتبه پنجم در منابع طبیعی، کشور ما در مدیریت مصرف انرژی و بهره‌وری از منابع تولیدی دچار کاستی‌های عمده‌ای شده است.
به گفته استاد دانشگاه صنعتی شریف، شدت مصرف انرژی در ایران حدود 4.4 برابر متوسط جهانی است. یعنی اگر سایر کشورها برای تولید یک کالا یا ارائه یک خدمت از 10 واحد انرژی استفاده کنند، در ایران برای همان فعالیت نیاز به 44 واحد انرژی است. این امر نشان‌دهنده ضعف در بهره‌وری و مدیریت منابع انرژی در کشور می‌باشد.
جدول مقایسه تولید انرژی در ایران و جهان

برای درک بهتر موقعیت ایران در عرصه تولید انرژی، جدول زیر به مقایسه آمار تولید نفت و گاز در ایران و کشورهایی مانند آمریکا، روسیه و عربستان سعودی می‌پردازد:
کشور تولید نفت و میعانات (بشکه در روز) رتبه جهانی

آمریکا	30.6 میلیون	1
روسیه	20.5 میلیون	2
عربستان سعودی	11.6 میلیون	3
ایران	4.25 میلیون	5

این جدول نشان می‌دهد که علی‌رغم ظرفیت‌های بالای تولیدی، ایران در مقایسه با تولیدکنندگان برتر جهان همچنان جایگاه نسبتاً پائینی دارد که ناشی از مصرف ناکارآمد و مشکلات مدیریتی در بهره‌برداری از منابع است.
تأثیر ناترازی انرژی بر اقتصاد ملی یکی از مهم‌ترین پیامدهای ناترازی انرژی، تأثیر آن بر اقتصاد کشور است. ارزش انرژی مصرفی در ایران که بین 40 تا 50 درصد از تولید ناخالص داخلی را شامل می‌شود، نشان می‌دهد که هر واحد انرژی مصرفی به شدت بر رونق اقتصادی کشور تأثیرگذار است.
این مسئله باعث می‌شود که هرگونه کاهش در کارایی مصرف انرژی، به صورت مستقیم به کاهش رشد اقتصادی منجر شود. در واقع، ناترازی انرژی یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار بر رکود اقتصادی و کاهش توان رقابتی کشور در عرصه بین‌المللی به شمار می‌آید.
نگاهی به انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر، ایران همچنان عقب مانده است. در سال 2023 ، تنها کمتر از یک درصد برق مصرفی کشور از منابع تجدیدپذیر تأمین شده است. در مقابل، در سطح جهانی حدود 30 درصد از برق مصرفی از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌شود که این سهم تقریباً به برق‌آبی، بادی و خورشیدی تقسیم شده است.
رشد چشمگیر انرژی‌های بادی و خورشیدی در جهان نشان می‌دهد که کشورهایی که به این حوزه توجه کرده‌اند، شاهد کاهش قابل توجه استفاده از سوخت‌های فسیلی خواهند بود. به گفته کارشناسان، پیش‌بینی می‌شود که تا میانه قرن جاری، دوسوم برق مصرفی جهان از این منابع تأمین شود.
در مقایسه با سایر کشورها، ایران به ویژه در زمینه انرژی بادی و خورشیدی عقب مانده است. شیب منفی تمرکز بر نفت و گاز و عدم سرمایه‌گذاری کافی در بخش‌های تجدیدپذیر، ما را از بهره‌مندی از تکنولوژی‌های نوین و کاهش آلودگی محیط زیست محروم کرده است.
به گفته کارشناسان، شیب کاهش تمرکز بر نفت و گاز در سطح جهانی همچنان ادامه خواهد داشت و انتظار می‌رود استفاده از زغال‌سنگ به عنوان آلاینده‌ترین سوخت فسیلی به طور تقریبی متوقف شود.
چالش‌های یارانه‌های انرژی و قاچاق سوخت یکی از موضوعات جنجالی در عرصه انرژی، پرداخت یارانه‌های انرژی و قاچاق سوخت است. رئیس هیات مدیره انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر ایران اعلام کرد که در سال جاری، ایران با پرداخت 127 میلیارد دلار یارانه انرژی پس از روسیه، چین و عربستان سعودی در رتبه دوم قرار گرفته است.
این مبلغ هنگفت نشان‌دهنده وابستگی شدید کشور به یارانه‌های انرژی بوده و فشار زیادی بر بودجه ملی وارد می‌کند.
همچنین موضوع قاچاق سوخت از دیگر معضلات جدی محسوب می‌شود. طبق اظهارات برخی از رؤسای قوای مقننه و مجریه، روزانه تا 30 میلیون لیتر سوخت مایع قاچاق می‌شود که سود حاصل از این تجارت بیش از یک میلیارد تومان در هر دقیقه است.
این ارقام نشان می‌دهد که قاچاق سوخت نه تنها خسارات مالی زیادی به دولت وارد می‌کند، بلکه به دلیل قیمت پایین انرژی در کشور، این مشکل به گونه‌ای جدی تبدیل شده که مدیریت آن به یک چالش بزرگ در عرصه اقتصادی تبدیل شده است.
مسائل فرهنگی و تاریخی؛ ریشه‌های ناترازی یکی از جنبه‌های مهم که اغلب در تحلیل‌های صرفاً اقتصادی نادیده گرفته می‌شود، مسائل فرهنگی و تاریخی است. همانطور که یکی از کارشناسان مطرح کرد: «اوضاع اقتصاد ایران ریشه در فرهنگ و تاریخ دارد.»
او تأکید نمود که ناترازی انرژی تنها نتیجه سیاست‌های ناکارآمد نیست بلکه نشانه‌ای از ضعف‌های عمیق فرهنگی و تاریخی در نحوه مدیریت منابع ملی می‌باشد. هر یک از ما به نوعی مسئول هستیم؛ چرا که برخلاف تفکر رایج مبنی بر سرزنش دولت، خود ما نیز سهم بزرگی در ایجاد و تداوم این وضعیت داریم.
این نگرش فرهنگی به ما می‌آموزد که تغییرات اساسی در مدیریت منابع انرژی و بهبود بهره‌وری تنها با تغییر نگرش‌های فرهنگی و اصلاح شیوه‌های مصرفی امکان‌پذیر است. در واقع، فرهنگ مصرف‌کننده‌ای که در آن هر کس به صورت فردی مسئولیت مصرف انرژی خود را نپذیرد، به کاهش کارایی کل سیستم انرژی کشور دامن می‌زند.
بررسی آینده انرژی در ایران: افق چشم‌انداز 1404 با توجه به روندهای فعلی و پیش‌بینی‌های کارشناسان، افق چشم‌انداز انرژی در سال 1404 برای ایران همچنان چالش‌های فراوانی به همراه دارد. اگر روند مصرف بی‌رویه ادامه یابد، کشور ما با ناترازی‌های ذکر شده در حوزه‌های گاز، برق، بنزین و گازوئیل مواجه خواهد شد. از سوی دیگر، ضعف در بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر و تمرکز بیش از حد بر نفت و گاز می‌تواند به عنوان مانعی جدی برای توسعه پایدار اقتصادی عمل کند.
با وجود اینکه ایران در زمینه تولید انرژی موفقیت‌هایی کسب کرده است، اما عدم توجه به بهینه‌سازی مصرف و ارتقاء فناوری‌های نوین، زمینه‌ساز بحران‌های آتی خواهد بود. کارشناسان بر آنند که اصلاح ساختار مصرف انرژی، سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش یارانه‌های غیرکاربردی، از جمله راهکارهایی است که می‌تواند تا حد زیادی از وقوع ناترازی‌های گسترده جلوگیری کند.
راهکارهای پیشنهادی برای بهبود مدیریت انرژی

-تغییر الگوهای مصرفی:
تغییر نگرش عمومی نسبت به مصرف انرژی از مهم‌ترین اقدامات است. آموزش‌های گسترده در حوزه بهره‌وری انرژی و تشویق مصرف‌کنندگان به استفاده بهینه از منابع می‌تواند نقش مؤثری ایفا کند.
-سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر:
با توجه به تجربه موفق کشورهای پیشرفته در بهره‌برداری از منابع بادی و خورشیدی، افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی کشور، می‌تواند به کاهش وابستگی به نفت و گاز کمک کند.
-کاهش یارانه‌های غیرضروری:
پرداخت یارانه‌های سنگین انرژی، باری سنگین بر بودجه ملی است. اصلاح سیاست‌های یارانه‌ای و هدایت این منابع به سمت پروژه‌های بهره‌وری انرژی و تکنولوژی‌های نوین می‌تواند بهبود چشمگیری در مدیریت منابع ایجاد کند.
-تقویت نظارت و مبارزه با قاچاق:
افزایش نظارت بر فرآیندهای توزیع و کنترل قاچاق سوخت از طریق فناوری‌های نوین و همکاری‌های بین‌المللی، از راهکارهای ضروری برای کاهش خسارات اقتصادی است.
-اصلاح ساختارهای سازمانی و مدیریتی:
هماهنگی بیشتر بین نهادهای مختلف مسئول در حوزه انرژی و بهبود فرآیندهای مدیریتی، از عوامل کلیدی در بهبود بهره‌وری سیستم انرژی کشور محسوب می‌شود.
تأثیر ناترازی انرژی بر زندگی روزمره مردم ناترازی‌های موجود در سیستم انرژی تنها بر اقتصاد کلان تأثیر نمی‌گذارد؛ بلکه تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر زندگی روزمره مردم دارد.
کاهش کیفیت خدمات برق و گاز، افزایش قیمت سوخت و ناپایداری عرضه انرژی، از جمله مشکلاتی هستند که شهروندان با آن مواجه می‌شوند. این موضوع به خصوص در بخش‌های صنعتی و خدماتی که وابستگی زیادی به انرژی دارند، منجر به کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های تولید می‌شود.
از این رو، اصلاح وضعیت مصرف انرژی می‌تواند بهبود چشمگیری در شرایط زندگی عمومی و رونق اقتصادی داشته باشد.
چالش‌های زیست‌محیطی ناشی از ناترازی انرژی یکی دیگر از پیامدهای ناترازی انرژی، تأثیرات زیست‌محیطی آن است. مصرف بی‌رویه و ناکارآمد انرژی باعث افزایش آلاینده‌ها و انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود. این امر منجر به تغییرات اقلیمی و بروز پدیده‌هایی نظیر گرمایش جهانی می‌گردد.
کاهش استفاده از منابع انرژی آلاینده و انتقال به انرژی‌های تجدیدپذیر، نه تنها می‌تواند به حفظ محیط زیست کمک کند، بلکه باعث کاهش هزینه‌های ناشی از آلودگی‌های زیست‌محیطی نیز خواهد شد.
نقش سیاست‌های کلان اقتصادی در مدیریت انرژی به گفته کارشناسان، سیاست‌های کلان اقتصادی نقش بسزایی در مدیریت منابع انرژی دارند. با توجه به آنچه گفته شد، ارزش انرژی مصرفی که بین 40 تا 50 درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد، نشان می‌دهد که هرگونه بهبود در مدیریت انرژی می‌تواند تأثیرات مثبت گسترده‌ای بر رشد اقتصادی داشته باشد.
اصلاح سیاست‌های یارانه‌ای، افزایش شفافیت در توزیع انرژی و استفاده از تکنولوژی‌های نوین، از جمله مواردی است که می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی کشور کمک کند.
افق‌های آینده به طور کلی، ناترازی‌های موجود در حوزه‌های برق، گاز، بنزین و گازوئیل نشان‌دهنده چالش‌های چندبعدی کشور در زمینه مدیریت انرژی هستند.
در حالی که تولید انرژی در ایران با آمارهای چشمگیری همراه است، مصرف ناکارآمد و ناتوانی در بهره‌برداری از منابع تجدیدپذیر، مشکلات عمده‌ای را ایجاد کرده‌اند. برای رسیدن به آینده‌ای پایدار و اقتصادی قوی، اصلاح ساختارهای مدیریتی و فرهنگی، تغییر نگرش مصرفی و سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های نوین انرژی ضروری است.
با توجه به آمار ارائه شده و تحلیل‌های کارشناسان، می‌توان گفت که اصلاح سیاست‌های انرژی تنها به نفع افزایش بهره‌وری اقتصادی نخواهد بود، بلکه به حفظ محیط زیست، کاهش آلودگی و بهبود کیفیت زندگی شهروندان نیز کمک شایانی می‌کند.
اگر کشور بتواند از اشتباهات گذشته عبرت بگیرد و به سوی تغییرات اساسی حرکت کند، امکان بهره‌مندی از منابع عظیم نفت، گاز و سایر انرژی‌ها به شیوه‌ای بهینه فراهم خواهد شد.
در نهایت، توجه به اهمیت مدیریت بهینه مصرف انرژی به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار، امری ضروری به شمار می‌آید. به گفته کارشناسان، اگر ایران بتواند با اصلاح الگوهای مصرفی و بهره‌برداری صحیح از منابع انرژی خود، از تکرار ناترازی‌های اخیر جلوگیری کند، می‌تواند در عرصه رقابت‌های جهانی قدم‌های مؤثری بردارد.
از شما عزیزان دعوت می‌کنیم جهت کسب اطلاعات بیشتر در زمینه انرژی و مسائل اقتصادی، به بخش « انرژی » از صفحه اقتصاد مراجعه کنید. همچنین نظرات، پیشنهادات و تجربیات خود را در این زمینه با ما به اشتراک بگذارید تا بتوانیم با هم به بهبود وضعیت کشور کمک کنیم.
مطالعه بیشتر: قطعی برق به صنایع رسید | ناترازی انرژی با بی‌برنامه‌گی دولت در مرز فاجعه